Pío Caro Baroja
Idazle eta dokumentalista
"Nire osaba, Pío Baroja, gizon adeitsua, langilea eta egiazalea zen guztiz. Ez zuen legarrik ahoan, eta sirenen kantu eztiek ere ez zuten limurtu"
Teresa SALA
Itzultzailea: BELAXE. ITZULPEN ZERBITZUA
Versión original en español
Euria ari du. Hasi da udazkena lehen zapladak ematen. Itzea etxe sendoa harro ageri da Bera amaieran, Altzate auzoan. Burdinazko hesi batek eta intxaurrondoz, ezkiz eta amerikar zuhaitzez estalitako harresi batek bidea ixten diete begiluzeei eta arrotzei. Inork ez die erantzuten gure lehen olesei; behin eta berriro jo behar da aldaba, azkenean erantzuna jasotzeko: “Arratsalde on. Oraintxe jaitsiko naiz”. Pío Caro azken Barojatarra da, 78 urteko gizona, oroimen setatia eta zorrotza duena. Osaba Pío Baroja idazleak 1912an erosi zuen etxeko gauzakietatik, hormetatik eta igarobideetatik elikatzen da Pío Caroren oroimena. Gaur egun, bera eta emaztea, Josefina, dira Itzeako azken biztanleak, beharbada azkenekoak. Bi seme-alabak, Pío eta Carmen, Madrilen ari dira lanean. Semea, Caro Regio familia-argitaletxearen buru, eta Carmen, liburuzain. “Ez dakit zer izango den gero. Agian haur txinatar bat adoptatzea izango dugu onena, honen guztiaren oinordeko bihur dadin”, dio txantxetan gizonak, eskaileretan gora goazela. Etxea ipuinetakoa bezalakoa da, orain mende batzuetako abentura liburu batetik aterata dirudi. “Barkatuko didazu, baina afoniko nago. Ez dakit nahi beste hitz egiteko gauza izango ote naizen”, esanda zuritu du bere burua. Eta oroimenean aztarrika hasi da, istorioak kontatzen, solasean, “konplexurik gabe”, zeren “Barojatarrok pentsatzen duguna esan baitugu beti”.
Orain 50 urte hil zen zure osaba, eta omenaldi ugari ari da jasotzen. Behar beste ezagutzen al dira haren obra eta ibilbidea?
Nik ez dakit noraino pizt dezaketen irakurtzeko grina horrelako ekitaldiek, baina eleberrigile batez aritzeak, haren obrak aipatzeak eta idazle hori herri euskaldunaren ondoan egoteak zerbait esan nahiko du, dudarik gabe. Esanguratsua da, halaber, 98ko belaunaldi ospetsu hartatik Pío izatea indartsuen eta bizien dagoena. Hara, 50 urte igaro dira, eta gizartea erabat aldatu da. Nekazaritza gizartetik gizarte industrial eta kontsumozkora igaro gara. Baina, hala eta guztiz ere, idazleak hor dirau, eta hori izugarri garrantzitsua da.
Uste duzu gaurko gazteek badakitela benetan nor izan zen Pío Baroja?
Ezin dut hitz egin belaunaldi berriez. Nahiz eta egun hauetan Irungo Pío Baroja Institutuko irakasleekin aritu naizen hizketan. Gai ugariz aritu gara, eta gehienek diote gaur egungo hezkuntza oso txarra dela. Hezkuntza horrek gabezia eta ahanztura ugari ditu; teknika berri batzuetarantz dago orientatua, eta horrek eragin handia du liburu irakurketan. Egungo haurrek ez dakite deus ere. Pío Baroja zeharo arrotza zaie, nahiz eta zeharo arrotza zaien orain bi urteko edozein gai ere. Haur horietako batzuek ez dakite ezta zer alde dagoen iparraren eta hegoaren artean ere. Dena dela, literaturzaletasunaren gaian bederen, nago garrantzitsuagoak direla gustua eta sentiberatasuna, hezkuntza bera baino. Autore bat aipatzen bazaie, eta haren zenbait orrialde irakurtzen bazaizkie, batzuk zaletu egin daitezke. Bada beti literaturzale multzo koskor bat, lehen ere gertatzen zen. Baina gauzak aldatu egin dira. Adibidez, lehen pentsaezina zen Bera bezalako herri batean nire osabari orain egiten ari diren bezalako omenaldiak egitea. Lehengo batean, pintura erakusketa bat ireki zen, eta 100 mutil etorri ziren. Lehen, bi bakarrik etorriko ziratekeen.
Zer harreman atxiki dute Barojatarrek Donostiarekin?
Osaba Píok hauxe esan zuen behin: “Gipuzkoan jaio naiz, Donostiako hirian. Lehenak txoratu egiten nau; bigarrenak, ez hainbeste”. Kritika ugari egin zizkien Donostiari eta donostiarrei. Esan zuen herria udatiarren zerbitzura zegoela, eta Erregerekin argazkian ateratzeko amorratzen. Hotelari herri bat omen zen, eta ez nire aitona Serafin Barojaren Donostia, hots, Bilintxen garaiko Donostia. Orduan, Donostia herrikoia zen, eta jai herrikoi handiak egiten ziren. Baina osaba Píok ezagutu zuen Donostia aldatuta zegoen, galduta zuen lehengo giro jatorra. Donostia hori errege familiari zegoen begira, orain Zinemaldiari edo Jazzaldiari dagoen bezala. Gainera, Donostiak sekula ez zuen oso ongi tratatu Pío. San Telmo Museoan dagoen eta Victorio Machok egin zuen osabaren estatua, esaterako, askotan igo eta jaitsi zuten, alkatea liberala zelako, edo hurrengoa karlista zelako. Estatua kendu eta ipini ibili ziren. Urteak behar izan dituzte osaba Píori kale bat eskaintzeko ere. Azkenean, auzo berri handinahi batean ipini diote, eta berari, aldiz, Alde Zaharrean gustatuko zitzaiokeen, portuaren ondoan. Azken urteotako udal erakundeek ere ez dute deus egin, ez osabaren alde, ez nire aitona Serafinen alde.
Heldu al da Píok zeramatzan estigmak garbitzeko unea? Inkonformistatzat jo zuten, eta, are, misoginotzat.
Klixeak errepikakorrak dira beti. Misoginiarena urte askoan esan da, eta haren obra irakurri ez dutenek esan dute gainera. Haren obra irakurri dutenek badakite haren eleberrietan emakume ugari eta interesgarriak daudela. Emakume horiek maitasuna eta harridura pizten dituzte. Gero saiakera batzuetan idatzi zuena beste gauza bat da. Espainiako emakumeak kritikatzen zituen batik bat, sakristiaren eta aitorlekuaren mendean omen zeuden eta. Apaizek eta bekatuek sekulako eragina zuten sexu bizitzan. Iraultza handia egin du emakumeak azken urte hauetan. Lan egiten du, eta dirua irabazi. Senarragandik independizatu da. Gainera, kimika modernoari esker, antisorgailuak sortu dira, eta horrek erraztu egiten ditu maitasun harremanak. Azkenik, bekatuaren ideia bera ere erori egin da. Lehengo batean, proba bat egin genuen: galdetu genien bost mutili ea bazekizkiten hamar aginduak, eta inork ez zekizkien.
“Antieuskaldun” ere deitu zioten.
Hala da, bizkaitarrek. Euskal Herri honetan bi joera izan dira aspalditik. Alde batetik, karlistak zeuden, eta, bestetik, liberalak. Karlismoaren barruan, bizkaitarrak daude. “Jaungoikoa eta Lege Zaharra” premisa defendatzen zuten. Gaur, hori pentsaezina da. Osabak askotan kritikatu zituen bizkaitarrak. Bazekien hori dena Sabino Aranak asmatu zuela. Egiazko euskaldunak ez ziren euskaldunak nonbait, bizkaitarrak bakarrik ziren euskaldunak; gainerakoak maketoak ziren. Erraz asma ditzakezu maketoetaz esaten zituztenak: dantza lotua atsegin zutela, eta antzeko ergelkeriak. Parafernalia moderno hau guztia ezjakintasunean dago oinarrituta.
Zer oroitzapen dauzkazu osabarekiko bizikidetzaz?
Ni 27 urte bizi izan nintzen harekin, beraren azken 27 urteak. Gizon zahar bat dut gogoan. Osaba gizon adeitsua, langilea eta egiazalea zen guztiz. Ez zuen legarrik ahoan, eta sirenen kantu eztiek ere ez zuten limurtu. Ororen aurka izan zen Espainian, ez baitzetorren bat modako ideiekin. Oso kritikari zorrotza zen. Gaztetan, anarkistatzat zeukan bere burua. Gero, eleberri mingarri batzuk idatzi zituen orduko egoera sozialaz. Hurrena, Primo de Rivera-ren aurka izan zen. Gero iruditu zitzaion Errepublikak porrot egin zuela. Erbestera joan, itzuli, eta ederki ordaindu zuen frankismoaren aurka agertzea ere, giltzapean sartu baitzuten. Nik guztia bizi izan dut, gerra eta gerraostea, harik eta Mexikora joan nintzen arte, nazkatua bainintzen orduko Espainiaz. 1952an joan nintzen, eta zazpi urte egon. Guztiak hiltzen ari zirelako itzuli nintzen. Anaia Julio eta neu geratu ginen bakarrik. 1959an etorri nintzen, elkarrekin egon gintezen.
Uste duzu gizartean ongi “saltzen” ez jakiteak Barojatarren obra behar beste ez ezagutzea ekarri duela?
Ez. Liburu batzuk milioi bat ale saldu dira: “El árbol de la Ciencia”, esate baterako.
Egia al da museo bat egin nahi izan zenuela Itzean?
Nik museo bat egin nahi izan nuen, bisitariak gainetik kentzeko. Gure etxe aurreko etxetxoan egin nahi nuen, baina Nafarroako Gobernua ez zen batere saiatu. Guk sekula ez dugu jaso laguntzarik inondik, ezta behar ere. Ikusiko dugu zer egiten duten gure seme-alabek etorkizunean. Agian, haur txinatar bat adoptatuko dugu, eta oinordeko egingo.
Bost belaunaldiren gauzez eta oroigarriez gainera, berton bizi izandakoek egindako obrak dauzka etxe honek: Ricardoren margolanak, grabatuak eta idazkiak; Julioren grabatuak eta idazkiak; Píoren eleberriak... Ez dugu deus erosi, geuk egin dugu dena, eta lau txakur txikiren truke gainera. Sekula ez da izan hemen mila pezeta baino gehiago balio duen obrarik. Ama Birjinaren buru hori aitona Serafinek aurkitu zuen Bigarren Gerra Karlistan. Tiempo egunkarirako berriemaile zebilen. Heldu zen bonbardaturiko Gipuzkoako ermita batera, ikusi zuen Ama Birjina erreta, eta hari gelditzen zitzaiona eraman zuen.
Nola heldu ziren Barojatarrak etxe honetara?
Itzea Altzate familiarena zen. Egia esan, nire birramona Gertrudis Goñi Altzaterena zen. Salgai ipini zutenean, Píok halako sentimendu erromantiko bategatik erosi zuen. 1912. urtea zen. Etxea zeharo hondatuta zegoen. Poliki-poliki, konpondu egin zuten. Urteak behar izan zituzten bukatzeko.
Zer egiten duzu orain?
Maitasuna… (barre egiten du). Hogeita bost urte daramat zineman, dokumentalak egiten. Orain, azken aldian, idazten jardun dut. Eleberriak idatzi ditut, eta, orain, aitona Serafinen biografia bukatzen ari naiz; bi hilabete barru argitaratuko da. Hor kontatzen ditut Donostiako Udalarekin izandako konponduezinak. Orain hil batzuk, joan nintzen galdetzera ea liburua argitaratuko zidaten, baina ezetz erantzun zidaten, inolako azalpenik gabe. Semeak duen argitaletxearekin argitaratu behar dut orain, eta lasai geldituko gara. Nik ez dut inongo harremanik Donostiako Udalarekin; kontribuzioa ordaintzen dut han dudan bizitegi bategatik, eta besterik ez.
Atsegin al duzu hiria bisitatzea?
Bai, atsegin zait Alde Zaharrean ibiltzea, itsasoa ikustea, portura joatea.
Zer ikusten duzu, egungo egoera politikoari begiratzen diozunean?
Eguerdian, Madrileko egunkari batetik deitu didate elkarrizketa bat egiteko, eta galdetu didate ea nola ikusten dudan egungo hurbiltze-mugimendu politikoa. Nik erantzun diet Euskal Herrian beti bi joera izan direla nagusi: karlistena eta liberalena. Lehen Gerra Karlista Bergarako Besarkadarekin konpondu bazen, zergatik ez dugu konponduko oraingo arazoa beste besarkada batekin? Iruditzen zait kontzesio asko egin behar direla. Ezin dugu jarraitu laugarren gerra zibilean. Hau gerra estali bat baita. Ez da kanoirik, ez da su-lerrorik, ez soldadurik, baina bai beste edozein gerratan adina hildako. Ez dakit zer gertatuko den. Ni ez naiz politikoa, baina iruditzen zait badirela asmo batzuk, eta bi aldeetako inork ez dituela onetsiko. Hor da Euskal Herritik at dagoen jendearen pisua ere. Hemendik, era batera ikus dezakegu auzia, baina kanpotik bestela ikusten da. Txarrena da ohitu egin garela egoera honetara. Malgutasun handia behar da, eta denbora luzea.
Pío Caro Baroja (Madril, 1928ko apirilaren 5)
Pío Caro Baroja, Rafael Caro Regioren eta Carmen Baroja Nessiren laugarren eta azken semea, Pío Baroja eleberrigilearen eta Ricardo Baroja pintorearen iloba da, eta Julio Caro Baroja historialari eta antropologoaren anaia. Vittorio Sicaren Bizikleten Lapurra filmak piztu zion zinemarekiko zaletasuna, eta kritikari moduan aritu zen Mexikon 1952 eta 1959 artean. Emilio Fernández zinemagile mexikarraren zuzendari-lagun ere aritu zen, hark Manuel Altolaguirre espainiar poeta erbesteratuarekin egin zituen bi filmetan. Mexikon zuzendu zituen bere lehen bi dokumental etnografikoak: Carnaval en Tepoztlán eta Fiesta vasca en México, 1955 eta 1956 bitartean. Espainiara itzuli ondoren, Documentales Folclóricos de España produkzio-etxea sortu zuen 1964an, anaia Juliorekin batera, eta ondokoak filmatu zituen: Los diablos danzantes (1964), El carnaval de Lanz (1964) eta Romería de la Virgen de la Peña (1969). Beste dokumental hauek ere nabarmentzen dira haren obran: Pescadores gallegos (1966), El País Vasco (1966), El País Vasco de Baroja (1967), Navarra, cuatro estaciones (1971-1972), Guipúzcoa (1978) edo Baroja a través de Baroja.
Pío Carok zenbait liburu ere baditu idatziak zinemaz, herri kulturaz eta bere familiaren oroitzapenez. Titulu batzuk: La soledad de Pío Baroja; Esos cojos del camino; El neorrealismo cinematográfico italiano; Las estructuras fundamentales del cine; Imagen y derrotero de Ricardo Baroja; El romancero del tío Miguelillo, Canciones de ida y vuelta; El Gachupín; El Gachupín en busca de la juventud perdida; edo Itinerario sentimental, guía de Itzea. Gainera, Haizegunea, el viento sur eta Tres Barojas poema-bildumen editorea eta edizio-arduraduna da. Azken hori beraren ama Carmen Baroja Nessik idatzi zuen.
No hay comentarios:
Publicar un comentario